بعد از مدتی که نمیدانم چقدر طول کشید، عضدی وارد اطاق من شد گفت «آماده شو برای بازجویی!». در آنجا چند بازجو ساواک دورمن جمع شده وازمن خواستند که ادرس پناهگاه هوشنگ را درکوهای لرستان را به انها بگویم  و دوباره لگد و سیلی و شلاق زدن شروع شد و تا مدتی ادامه یافت، من، بعد ازآن  همه شکنجه و اهانت ها دچار اضطراب شدیدی شدم ودیگر نمتوانسنم بخوابم. روز بعد مرا دوباره به بازجویی بردند و دوباره شلاق زدن ها، سیلی زدنها و لگد زدنها ادامه یافت ، تمام بدنم از شدت درد عضلات و استخوانهایم  فرسوده شده بود. من فوق العاده ناراحت بودم اما امکان ابراز هیچگونه اعتراض به ارتکاب این شکنجه های بدنی وروحی را،  حتی بصورت لفظی نداشتم. من در دست آنها، فاقد هرگونه حق شهروندی بودم و آنها  درجایگاهی قرارداشتند که خودرا واجد تمام حقوق می پنداشتند و حتی خودرا صاحب جان وزندگی ما می دانستند.  متاسفانه  درعهد پهلوی دوم، قوه قضایی در ایران حق دخالت در رفتار ساواک با زندانی سیاسی را نداشت و نیرو های دیگر منجمله قوه مقننه و مطبوعات برگزیده خاندان پهلوی بودند نه ملت ایران  و مستقل مثل یک کشور دموکراتیک.  روز بعد  مرا دو بار به اطاق شکنجه بردند و به شکنجه هایم ادامه دادندو از من مخفیگاه هوشنگ را میخواستند.  بالاخره بعد از مدتی از حدود چند هفته که برای من به اندازه سالها طول کشید  از آزارم دست کشیدند، من در آن زمان در کمال تعجب خود ازینکه اطلاعات بیشتری به آنها نداده بودم احساس آرامش میکردم.

عضدی سربازجوو یک از بازجو ها «آرش» ، به اتفاق برادرم خسرو به سلول من آمدند، من ازدیدن خسروکه مدتها ندیده بودمش بسیار بوجد آمدم اما سعی کردم که در مقابل بازجو خودرا بی تفاوت نشان دهم و نگذارم که او ازعلاقه ام به برادرم سوء استفاده کند، اما بعدازخروج آرش خوشحالی زیادم را به برادرم نشان داده ومامدتی صرف رد و بدل اتفاقات واطلاعات نمودیم.  جزئیات صحبت من و خسرو در کتابم بطور مفصل ذکر شده است (۱) اما نکته جالب برای این مقاله این است؛ ساواک بعد از مطلع شدن به جریان کوه رفتن ما و فرارهوشنگ، دست به جستجوی او درسرتاسراستان لرستان، به توسط هلکوپتردرهوا وعوامل محلی درکوه ها و دهات زدند  و گروهی از ین گشتی هاهم به خانه ای ازمرتضی خان که به دهقانی واگذار کرده بود که در آنجا زندگی کند رفتند درآن محل مدارکی ازهوشنگ پیدا کردند. ساواکی ها چند روزی به خرج دهقانان در آن جا ماندند در حالیکه تعدادزیادی از آنها را برای گرفتن اطلاعات شکنجه میکردند  قول بخشیدن املاک پدر هوشنگ را به آنها میدادند، این خود نشان دهنده قدرت زیاد ساواک و نداشتن حق شهروندی و مالکیت مردم در ایران آن زمان بود. 

در شرایطی که مرتب شکنجه میشدیم ودراطاقی کثیف و بدون فرش و وسایل حد اقل بهداشتی و خواب زندگی میکردیم، جراحات حاصل از شکنجه بدن ما در اثر کثافت وغیر بهداشتی بودن سلولهای زندان وعدم دسترسی به درمان کافی عفونی شده بودند،  روزها وشبان من، در زمان بازجوی وشکنجه فوق العاده دردناک و اضطراب آور بود ، درست ‌به خاطر نمی آورم که یک هفته یا ده روز بعداز دستگیریم، ساواک تصمیم گرفت تا مارا به حمام بفرستد. ناگهان بازجو عضدی  به سلول من آمد و گفت «آماده برای حمام رفتن شو!» او دستور داد که دستم را که به نمیکت قفل شد بود باز کردند و مرا بردند به راهرو و با خسرو، برادرم، که در انجا ایستاده بود به یک دستبند وصل کردند . چون ساختمان بازداشتگاه ما فاقد حمام بود مارا با شش مامورمسلح به طرف حمام عمومی آن ناحیه بردند. البته ساواک خیابان مسیرمارا کاملا بسته بود وما به هیچ عابر پیاده ای برخورد نکردیم. عناصر مسلح  ساواک در پشت بامها و داخل حمام پربودندو جالب این بود که ساواک با این نمایش لابد خواسته بود بر وحشت همشهری های ما هم اضافه کند. اما در سالن مرکزی حمام تعدادی ازهمبندان من منتظررسیدن نوبتشان نشسته بودن، من از دیدن آنها دچار سرگیجه عجیبی شده بوم و آن یاران به من زل زده بودند ومن درنگاهشان عشق، غم وسرشکستگی میدیدم.  مردان لربه علت فرهنگ خاصشان دارای تعصب وغیرت خاصی هستند و در آن لحظه من آنرا درنگاهشان حس میکردم. ان نگاههای پرمهر به من آرامش خاصی داد و حس کردم که تنها نیستم. در ان حال دیدم که مردی از صندلی برخواست، اوعلی رغم اعتراضات باز جویان حاضر در انجا به طرف من آمد، ناگهان سالن مرکزی حمام ساکت شد و نگاه ها متوجه ما شد، این مرد مرتضی خان پدر همسرم بود. مرتضی خان همیشه  صلابت وشخصیت خاص خودرا داشت که دیگران را به احترام به وی وامیداشت. من هم به جانب او گام برداشتم و به محض نزدیک شدن به او،  سرم را به شانه اش گذاشتم و به آرامی گریستم، اومرا برصندلی خود نشاند ودرکنارم ایستاد. صدای عضدی را شنیدم که میگفت «مرتضی خان در اینجا هم خان بازیت را ثابت کرده ای»  اوبا لبخند تلخی گفت«دیگر خان بازی نمانده است». من سعی کردم به اعصاب خود مسلط شوم و دیگر بار برجمعیت داخل هال مرکزی حمام نظری بیافکنم،  تعداد زیادی از دوستان و تمام فامیل به استثنای مادرم، شیرین، بهرام ودو برادر کوچکترم، مهرداد و فریبرز، دران جا بودند. مدت استحمام درعرض چند دقیقه البته به اجبار بازجویان خاتمه یافت و من به نزد مرتضی خان برگشتم. او به من دلداری داد و گفت «دخترم خودت را ناراحت نکن! بالاخره زندگی دارای پستی و بلندی است، آدمها باید ازشرایط سخت ودشوارسربلند بیرون آیند....» «هیچ چیزوهیچ موقعیتی همشیگی نیست». چقدراین حرفها برایم لازم بود و به دلم نشست ومرا که به علت جوانی وکم تجربگی که فکر میکردم دنیا به آخر رسیده وهمه چیز تمام شده است، دوباره امیدوار وخوشحال کرد. من و خسرو دوباره به هم دستبد شدیم و به زندان برگشتیم، در آن وقت دیدم که تعدادی از مردم شهر از دور به ما نظاره میکنند.

روزی درساختمان شهربانی بروجرد که محل بازجویی ما بود ، ناگهان معاون ساواک خرم آباد که به شدت عصبانی بود به جهت من آمد وشروع به صحبت های تند واهانت بار به همسرم کرد. او فوق العاده عصبانی بود که همسرم توانسته بود اورا قانع کند که از کارمبارزاتی خود دست کشیده است. من ازحرفها وباورکردن های این مرد خیلی خوشحال شدم که توانسته بودیم این عوامل سرکوب را برای مدتی فریب دهیم.

بالاخره بعد از حدودا دو ماه از دستگیری من  بنظر میرسید که بازجوها اطمینان یافتند که ماها یعنی افرادی که دستگیر شده بودیم از محل اختفا دکتر اعظمی اطلاعی نداریم واز شدت شکنجه ها و تهدیدها به تتریج کمتر شده .

​

 ملاقات با مرتضی خان: 

 بعد از حدود ۱۰ روز از دستگیری  صبح خیلی زود روزی، عضدی خود وارد سلولم شد وبا لحنی با محبت و بکلی متفاوت از قبل، گفت «فریده، بلند شو به اطاق بازجویی برویم»، من با وحشت فراوان درحالیکه سعی میکردم که به اضطراب درون خود فایق آیم به اتفاق او به اطاق بازجویی رفتیم. آطاق بازجویی برخلاف روزهای گذشته که کثیف و فقط دارای چند صندلی دسته داربود، الان با فرشی سرتاسری ورنگارنگ وپشتی وزیرانداز رنگی وزیبا مفروش شده و تعداد زیادی ظروف پرازمیوه وتنقلات مختلف که چشم را خیره میکرد وآن محل بازجویی را به اطاق پذیرایی قشنگی تبدیل کرده بود. من حیرت زده دچار اضطراب زیادی شدم ومیخواستم بفهمم که چرا سیاست ساواک عوض شده واز من چه میخواهند؟  ناگهان چشمم به مرتضی خان، پدر همسرم، خورد که با نگاهی مهربان و تسلی بخش، مثل همیشه، به من گفت «دخترم بیا و بنشین» ومن مات و مبهوت ازآن همه شقاوت، دورویی وتقلب در کناراو نشستم.  ساواکی ها که تا ساعاتی قبل بدترین بی احترامی ها و فحشهای رکیک را به من نثار میکردند و مرا تحت شکنجه و ضرب وشتمهای عجیب قرار داده بودند، الان به من وپدر همسرم شیرینی و آجیل تعارف میکنند! آنها از ما چه میخواهند؟؟

 در میان سکوت وبهت مرتضی خان ومن که حکایتهای زیادی درخود داشت، بازجوعضدی شروع به صحبت کرد. او گفت « مرتضی خان فقط کافی است که تو وعروست کمک کنید تا ما دکتررا دستگیر کنیم. این کار ما صرفا به خاطر حفظ جان خودش است. زیرا حقیقتا حیف است چنین جوانی خدای نکرده آسیب ببیند. آگر ماموران پایین دست ما دستگیرش کنند، برایش بد خواهد شد». بازجویی دیگر گفت « ما نمیگوییم که اگر دکتررا آوردیم اینجا، ازاو بازجویی نخواهد شد و به مطب خویش درخرم آباد برخواهد گشت. نه، چنین نیست. ولی به شما قول میدهیم که مثلا اورا به شهرستان دوری در لرستان بفرستیم و اورا رئیس بیمارستانش کنیم.»  او اضافه کرد «اگرکمک کنید که اوزنده دستگیر شود، حتما بعد از بازجویی آزاد خواهد شد». گفتگوی ها ورفتارهای مزورانه شان ساعاتی ادامه یافت و بالاخره سفره نهارراعضدی خود برزمین نهاد و نهارکه شامل چلو کباب وجوجه وسایرمخلفات بود به سفره آورده شد. عضدی سعی میکرد که هرچه بیشتر جوجه یا کباب درظرف ما بگذارد تا شاید به طریق ان کبابها مارا بدام بیاندازند. این صحنه چنان عاری از تعقل، تفکر، احترام به حقوق شهروندی وانسانیت بود که ازدیدن وحرف زدن با آنها ودیدن آن خوراکها استفراغم گرفته بود. ساواک در این معامله قصد داشت تا شرافت و کرامت انسانی وخواست آزادیخواهانه  مارا با کباب گوشت ومرغ وآجیل خریداری کند ، البته من میدانستم که درمرام ساواک محمدرضاشاه پهلوی حقوق شهروندی و انسانیت به اندازه یک یا دو پرس چلومرغ شاید هم کمتر ارزش دارد. بالاخره عضدی روبه مرتضی خان کرد وگفت « ما شما را فردا با هیلکوپتر به مناطق عشایر نشین خرم آباد می بریم وشما لطفا با آنها صحبت کنید وراضیشان کنید که دکتر را دستگیر کنند»، پدرهمسرم، بعدازمکثی طولانی گفت «باشد، قبول دارم». من ازاین حرف او دچار پریشانی و اضطراب شدیدی شدم بطوریکه مرتضی خان متوجه نگرانی من شد و گفت « دخترم، عمویت اشتباه نمیکند، این کار به صلاح هوشنگ است». بازجویان ساواک ازین صحبت اوخیلی خوشحال شدند ومجیز گویانه من را در سلول پدرهمسرم درحالیکه هریک به نیمکتی زنجیر شده بودیم گذاشت.  البته بازجویان دلیل بستن مارا به نیمکت درآن سلول دستورازبالا و مامور معذور است بیان کردند. بعد ازینکه بازجویان سلول را ترک کردند من مضطربانه ازمرتضی خان علت قبول کردن خواست آنها را پرسیدم . مرتضی خان با صبرومتانت همیشگی وصلابت خاص خود پاسخ داد «دختر مگر بچه شده ای! خیال میکنی که من با ساواکی ها کمک خواهم کرد؟ آن هم برای دستگیری هوشنگ پسرم؟ اتفاقا این طرح ساواک به نفع هوشنگ شد چرا که فرصتی است تا من رو درروبا عشایرمنطقه صحبت کرده وبه آنها تفهیم کنم که نگذارند هوشنگ به چنگ ساواک بیفتد».

 ما در آن شب صحبت های زیادی داشتیم. صبح خیلی زود روز بعد، عضدی خود به سراغمان آمد و صبحانه مفصل برایمان آورد. آنروز برای اولین بار بعد ازمدتی ازدستگیرشدن، من درلیوان بلوربجای لیوان پلاستیکی چای تازه دم نوشیدم و صبحانه مفصلی هم برایمان تدارک دیده شده بود. بعد از خروج عضدی ازسلول مرتضی خان گفت « دخترم صبحانه ات را بخور» و اضافه کرد « شنیده ای که لرها مثلی دارند که میگویند تاناز آمد بناز و تاجور آمد بساز!». بعد از مدتی عضدی دوبار برگشت وبا احترام ونزاکت خاصی مرتضی خان را همراه خودش برد. مرتضی خان قبل ازخروجش ازاطاق نگاه  اطمینان بخشی به من انداخت، آن نگاه مرا چنان آرام کرد که دراین دوماه هرگزآن تجربه را نداشتم.  با رفتن مرتضی خان تمام ساختمان ساکت ورفت وآمدها به وجه روشنی تقلیل یافت، گویا تعداد زیادی ازآن نگهبابان یا سربازان با مرتضی خان به مناطق عشایر نشین رفته بودند.

تمام آنروز من با اضطراب ودلواپسی گذشت، دراوایل شب دوباره زندان پرسر وصدا و تردد شد و وحشت و اضطرابم از آن رفت و آمدها بیشی گرفت. درزمانی که من دراطاق دربسته بدوم هیچگونه وسیله ارتباط با دنیا خارج ازسلول نداشتم اما توانایی قوه شنوایی من به شدت اضافه شده بود وسعی میکردم که توضیحی برای هرصدایی که میشنیدم، داشته باشم، لذا حدس زدم که باید مرتضی خان برگشته باشد و حدسم درست بود، چون لحظه بعد درسلول بازشد ومرتضی خان به همراهی آرش وارد سلول شد ومن نتواستم شوق برگشت اورا پنهان وبا سلامی فریادگونه تمامی شادی وشعفم را بیرون ریختم، آرش با بی میلی تمام از سلول خارج شد.

 مرتضی خان دراولین فرصت به من گفت « مرا با هیلکوپتربه همراهی تعدادزیادی ازماموران مسلح به چغلوندی (‌یکی از بخش های خرم آباد) بردند وآنطور که ازظواهرامرپیدا بود، ساواک ازقبل تمام عشایر ساکن آن نواحی را درآنجا جمع کرده بود. وقتی من درمقابل جمعیت قرارگرفتم، به چشم هریک که خیره شدم،‌ برق محبت ، عشق ودلبستگی سابق را مشاهده میکردم که با هاله ازغم توام شده بود، قلبم ازآن همه عشق ومحبت به طپش افتاده بود.»  مرتضی خان  گفت وقتی من شروع به صحبت کردم همه با توجه بسیار گوش کردند ومن گفتم«همان طورکه همه شما مطلعید، دکتردرپی مبارزه با رژیم شاه متواری است وساواک مصمم است که اورادستگیرکند ومن هم برای این درینجا حاضرهستم که به شما بگویم، خودتان دکتررا دستگیرکنید وتحویل ساواک بدهید. زیرا هوشنگ متعلق به خودتان است و اصلا هوشنگ ازخود شماست، نگذاریدکه ساواکیها وماموران دولتی اورا دستگیر کنند. زیرا اگر چنین شود تکه تکه اش خواهند کرد.  سعی کنید که خودتان اورا دستگیر کنید، ماموران ساواک قادر به دستگیری او نیستند واز شما مردم محلی وبومی تقاضای کمک دارند .  دوباره  داشتم جمله ام راتکرارمیکردم که هوشنگ ازخود شماست و...که یکی ازکدخدایان ازجمعیت ندا برآوردکه مرتضی خان یک بارگفتی و کاملا متوجه شدیم که چه میگویی، دیگرحرفت را تکرارنکن! دراین موقع نگاهم به جمع افتاد که اکثرشان از فرط هیجان و اضطراب اشکهایشان را پاک میکردند. در آنوقت مطمئن شدم که منظوراصلیم را خوب متوجه شدند که اگر پای هوشنگ به ساواک برسد کارش تمام است. بعد به انها توصیه کردم چون ماموران ساواک به منطقه وکوه های لرستان آشنایی ندارند لذا بهتراست که به ماموران ساواک راهنمایی کنید».  بعدها شنیدم که عشایربا شیوه های خاص خود ماموران ساواک را دراین  گشتها کاملا سرگرم کرده ووقت کشی زیادی کردند تا بالاخره ساواکیان ازدستگیرکردن هوشنگ مایوس شدند وبه تهران برگشتند.  

چند روز دیگرمرتضی خان را از سلولم بردند ومن تنها ماندم ، روزها بسی به کندی میگذشت، جدا بودن از فرزندان خردسالم،‌ ناروشنی وضع همسرم ونداشتن اطلاعات ازآینده، مرا دچاراضطراب واندوه زیادی کرده بود. تاروزی  بازجوآرش با خشم وغضب فراوان وارد سلول من شد ومرا کشان کشان با بکاربردن الفاظ زشت که مخصوص او بود، به اطاق بازجویی برد و شروع کرد به  ضرب و شتم وشکنجه با کابل.  جالب  اینجا بودکه ،دیگر بازجویان حاضردراطاق شکنجه با ‌قیافه بی تفاوت به این ماجرا نگاه میکردند، گو اینکه کتک زدنها به یک انسان امری است که بصورت عملی روزمره و ساده  در آمده بودو برای آنها تفاوتی نداشت که کسی به من یک فنجان چای تعارف کند یا با کابل به پاها و بدنم بکوبد.  در این موقع عضدی سررسید وخودرا بی خبرازهمه چیزنشان داد و به مثال فرشته نجات با لحنی ملایم نسبت به من علت شکنجه انروزمرا ازآرش پرسید.  آرش جواب داد که من اطلاعات خوددرا دررابطه  با کمک مال افراد به گروه کوه گذارش نکرده ام وآرش دست نوشته ای را به عنوان مدرک به عضدی نشان داد. در آن نوشته آمده بود که دخترعموی هوشنگ، فریده اعظمی، با دادن تعدادی سکه طلا به اودر این امرکمک مادی کرده بود، البته فریده اعظمی درآن زمان حامله بود و من نمیخواستم که پای اورا در این ماجرا بکشانم، تازه دادن چند سکه طلا بین اغضای فامیل امری بود خیلی عادی.  آرش به کمک بازجویان دیگر با ضرب وشتم و شلاق زدن با کابل به پا و تمام بدنم  مرا کاملا به رنج شدید دچار کرد. البته رل دو گانه ملایمت وشدت عمل دربازجویی ساواک از قبل مرسوم و شناخته شده بود، در آنروز عضدی بارل فرشته نجات سعی کرد به آرش بگوید که من بالاخره تمام اطلاعاتم را دراختیار آنها خواهم گذاشت.  خلاصه به مدت چندین روز به علت فاش شدن اطلاعات خیلی کوچک و گاهی نامربوط من را به اطاق شکنجه  میبردند و مورد شکنجه و ازار جسمی و روحی قرار میگدادند. غالب این اطلاعات فوق العاده بی اهمیت بودند نه ربطی به  مسایل تفکری و ایدیولوژیک  داشت نه به موضوعات تشکیلاتی و سازمانی مربوط بود، شکنجه های ناشی از روشدن این اطلاعات ، به نظر من ،  بیشتر برای توهین،‌تحقیر، ارعاب ،انتقام و بزرگ نمایی قدرت ساواک در کشور بود. ساواک از سخیف ترین وسیله برای خبر چینی استفاده میکرد، از جمله  استفاده از خبرچینی یک  پزشکیار زندان، او سالها به خانه ما میامد وآمپول میزد، او به خاطرهمشهری بودن، وظیفه پزشکیار بودن وهمچنین آشتایی دراز مدت با ما را وسیله خبرچینی ساواک وسبب شکنجه بیشتر تعداد زیادی شده بود، این عمل به نظرم نه تنها برای ما شکنجه بیشتری آورد اما سبب تحقیر آن پزشکیار که به سطح یک خبر چین نزول کرده بود به حساب می آید. 

 بالاخره روزی در آبان ماه ۱۳۵۳ فریده اعظمی را که حامله بود ومدتی در زندان ساواک تحت بازجوی و شکنجه بود به نزد من آوردند و گویا بالاخره شدت بازجوییها  وشکنجه ها کمتر شده بود. 

 حدودا در اواسط آبان ۱۳۵۳تقریبا دو ماه بعد از دستگیریمان، در زندان بروجرد بودیم، روزها از پی هم به  بطورملال اور ویک نواختی میگذشتند وما ملاقاتی نداشتیم وتکلیف زندگی آینده ماهم بصورت رنج آوری نامعلوم بود، تا در صبحگاهی، نگهبان زندان به ما حکم کرد «وسایل شخصی خود را جمع کنید و باید از اینجا منتقل تان کنند»او در جواب سئوال «به کجا قرارست منتقل شویم؟» اظهار بی اطلاعی کرد. امید بر این داشتیم که به زندان خرم آباد منتقل شویم و درآنجا به دادگاه برویم وازین فکر بارقه امیدی دردل ما شعله ورشد.  وقتی ما با وسایل  خود وارد حیاط زندان شدیم، دیدم که مردان گروه ما هم با وسایل مختصرخود درآنجا جمع شده بودند. آز دیدن این گروه با لباسهای مندرس وتنی رنجور، با چهرهای آرام اما پرخروش وعصبی، هریک بسته کوچکی بدست، بیاد حمل و نقل اسرای  جنگی که در فیلمها دیده بودم افتادم و در قلبم با  اجداد لرخود که در گذشته نه چندان دوربه «عصر اسکان دادن اجباری اقوام ایرانی در زمان پهلوی اول» افتادم.  سفر ما مثال بردگان ، بدون داشتن حق سئوال دررابطه به مقصد سفر، سوار اتوبوس شدیم، هر زندانی در کنار یک مامور مسلح قرار گرفت اتوبوسهای ما با تعدادی زیادی ماشین پرازمامورین مسلح براه افتادند،   در جاده وقتی که به دو راهی خرم آباد -تهران رسیدیم ، اتوبوسها به جهت تهران راه افتادند و در آن زمان فهمیدیم که همه ما عازم تهران هستیم.  در طول سفربا حالت پریشانی  شدید به حوادث هفته های اخیر، همسرم، فرزندان خردسالم فکر میکردم، من نمیتوانستم به آینده فکرکنم چون دراین مدت فهمیده بودم که در نظام محمدرضا شاه پهلوی، من حقی برای زندگی خود وآینده ندارم.

بالاخر به تهران رسیدیم واتوبوسهای حامل ما وارد ساختمان کمیته مشترک تهران شدند. با اینکه بازجویی ما دربروجرد به اتمام رسیده بود اما همگی دوباره دچاراضطراب بازجویی مجدد و شاید شکنجه بیشتری بودیم.  مادرساختمان کمیته مشترک ساواک وارد اطاقی شدیم وکسی اطلاعت شخصی مارا در دفتری ثبت کرد ودرآنجا آرش وارد اطاق شد و ناسزایی هم به ما داد ومارابا چشمان بسته به طبقه بالا بردند. درراهروزندان صدای ترسناکی که شبیه صدای کوره بزرگی بود نفسم را ازوحشت بند آورد چون من تصورکردم که آن کوره آدم سوزی است و ما را میخواهند در آن بسوزانند،  اما طولی نکشید که فهمیدم آن صدا ازبخاری آن بند زندان میاید ، این بخاری بدون داشتن لوله خروجی بخارج ازساحتمان، درحالیکه هوای ساختمان را گرم میکند اما از اکسیژن داخل بند استفاده کرده و دوده اش راهم درفضای سلولها منتشر میکند، مقداری ازآن دوده هاوارد دستگاه تنفسی زندانیان وبقیه اش هم بردیوار وسقف سلولها مینشیند، البته اولیای زندان به اثر مسموم کننده این دوده ها برای زندانیان و سربازان نگهبان خود اهمیتی نمی دادند. ما رابا چشم بسته وارد سلولی کردند، بعدازبرداشتن چشم بند دیدم که وارد سلولی کوچک و نیمه تاریک شدم که دیواره وسقفش از دوده بخاری پوشیده شده وکف سلول هم با یک زیلو کثیف وچند پتو سیاه سربازی مفروش است. دو فرد دیگردراین سلول همان دو نفری بودند که درزندان بروجرد با هم بودیم، درزندان کمیته مشترک هریک ازما دوباره بطورانفرادی به بازجویی خواسته شدیم. بازجوی من درکمیته مشترک، فردی بود به اسم رسولی (ناصر نوذری)، او بعد از نثارچند بد و بی راه به من و همسرم اشاره به فردی کرد که در صندلی کنار دیوار نشسته بود، در لحظه اول اورا نشناختم اما وقتی به او چشم دوختم فهمیدم که برادرخیلی کمسن وسال من دیانوش است که حدود دوسال قبل به اتفاق چند تن ازدوسانش دستگیر شده بودند وباوجود اتمام محکومیتش اوهنوز به خاطرما وهمسرم درزندان بسر میبرد وداشت «ملی کشی» میکرد. ما ازدیدن همدیگر بعد ازدوسال خیلی خوشحال شدیم وروبوسی کردیم، اما رسولی هنوز به یاوه گویی واهانت های خود به ما وهمسرم ادامه میداد، وقتی من به او اعتراض کردم، او با نهیب وحشتناکی مرا خاموش کرد و من سعی کردم صدای اورا در مغزم کاملا خاموش کنم.    

ما چند روزی در ان سلول کم نوروکثیف کمیته مشترک نگهداری شدیم تا بالاخره من روزی به اطاق بازجویی که بعدا فهمیدم تهرانی ( بهمن نادری پور) خوانده شدم. من تفصیل قساوت اورا قبلاازهوشنگ شنیده بودم، او به شدت عصبانی بود وشروع به ناسزاگویی زیادی کرد و به من گفت« دوباره باید جریان کوه رفتن تان را به طورمشروح بنویسی»، وقتی به او گفتم « من بارها آنرا نوشته ام» اوجواب داد «بارها و بارها باید آنرا بطور کامل و جامع بنویسی!!».

درست به خاطر نمی آورم بعد از چند روز، ما(سه نفر هم پرونده) را به زندان اوین نقل ومکان دادند وما در یک سلول خیلی کوچک به مدت چند روزی به هرفرمی بود زندگی کردیم . سپس مامورین ساواک مارا ازآن سلول کوچک به سلول بزرگی درهمان زندان اوین منتقل کردند، این سلول بزرگ و پرنوربود و کیفیت غذایی هم بهتر داشت.  

 ما به مدت تقریبا یک سال، بلاتکلیف و بدون داشتن ملاقات وخبری ازفامیل وفرزندان خردسالمان درسلول بزرگتر زندان اوین بسر بردیم ودر این مدت تقاضاهای مکررما برای ملاقات فرزندانم ازجانب مقامات مسئول ساواک بی جواب ماند. احساس میکردیم که درجایی گیرافتاده ایم که هیچ قدرتی ،جز ساواک،امکان دخالت درسرنوشتمان را ندارد وساواک هم تعیین سرنوشت مرا موکول به دستگیری دکتر هوشنگ اعظمی نموده بود. روزها تکرار میشد و ما دلواپس آینده خود و فرزندان خردسال خویش با حداقل وسایل معیشت و بدون کتاب و روزنامه میگذراندیم، رابطه با دنیای بیرون کاملا قطع بود. بالاخره دو خانم زندانی سیاسی دیگر به جمع ما اضافه شدند و ما طبق معمول آن زمان درساواک کوششی به دانستن وابستگی سیاسی آنها نداشتیم، ورود آنها به جمع ما فضای یک نواخت سلول را تا حدی درهم شکست. 

 زندگی یکنواخت درزندان اوین همچنان ادامه داشت تاروزی، حدود ۸-۹ ماه ، بعد از دستگیریمان،  نگهبان کلید رادر قفل چرخاند واسم ما را که هم پرونده بودیم مرا صدازد.  نگهبان زندان بدون ارائه توضیحی، مارا که بس نگران ازموقعیت حال وآینده خویش و فامیل بودیم با چشم بسته وبا خشونت زیاد همیشگی شان ازباغ اوین که پراز صدای غارغار کلاغان بود به جهتی برد. من صدای موتورماشینی را میشنیدم وحس میکردم که به آن نزدیک میشویم، این خود به اضطرابم میافزود که چه اتفاق تازه ای افتاده است و برنامه جدید ساواک برای ما چیست؟ بعداز فاصله کوتاهی ماموربه ما دستورایست داد و خواست  سوار آن ماشین بشویم. مامورین دستهای مارا بهم دستبد زدند و پای هرکدام از ماراهم به صندلی نیمکت ماشین با زنجیر بستند. آنگاه به ما اجازه دادند که چشم بند هایمان را برداریم ومن سه نگهبان مسلح وعبوس رادرنیمکت مقابل خود دیدم، نگاه بی تفاوت آنها درفضای ماشین گم بود. زندان بانان و نگهبانان ما، علیرغم پرسش مکررما درباره مقصد این سفر، سکوت اختیار کردند. نداشتن آگاهی که به کجابرده میشویم مارا کلافه کرده بود وما سعی میکردم که بانگاه کردن به چشم همدیگردرسکوت بهم دلگرمی بدهیم. درآن لحظات، نداشتن حقوق اولیه شهروندی به عنوان زن زندانی سیاسی مرا رنج میداد و انرا شکنجه ای دیگربرخود حس میکردم.  بلاخره با ایما واشاره نگهبان زن زندان اوین هم که درآن ماشین با ما بود، مافهمیدیم که به طرف دادرسی ارتش که درزمان پهلوی دوم دادگاه بررسی جرمهای عناصرآزادیخواه ایران بود میرویم، فهمیدن این موضوع کمی از اضطراب درونی ما کاست. نکهبانان مسلح ما که سربازان وظیفه جوان سال روستایی بودند درتمام مدت ساکت وبدون ابراز هیچگونه عکس العمل یا هیجانی ومثال عروسکهای چوبی با دو چشمان متحرک وشاید مضطرب درمقابل ما نشسته بودند وسعی میکردند به چشمهای ما نگاه نکنند.

دراین سفر، ناگهان نوای اشنای پسرک روزنامه فروش رااز بیرون ماشین شنیدم «روزنامه، روزنامه، آخرین و تازه ترین خبرها!»، با خود می انیشدم که این بچه روزنامه فروش حتما روزی هم خبر داده است یاخواهد داد «گروهی خرابکار وضد امنیت حاکمیت پهلوی دستگیرو به هلاکت رسیده اند»، البته ما میدانیم آنها خرابکار نیستند ونبودند، آنها جوانان وطن پرست و آزادی خواهی بودند وهستند که در راه آزادی، استقلال و حقوق بشردر ایران جنگیده اند ومیجنگند.

در این افکارغرق شده بودم که ماشین حامل ماایستاد، زنجیرها باز شد وحکم به خروج ازماشین اعلام شد «بجنبید، اینجا دادگاه است،  بیائید پایین!». برخورد مستقیم انوار خورشید به چشمان ما درحیاط دادرسی ارتش، بعد از خروج ازماشین و تحمل آن سفرپراضطراب بخصوص بعد ازمدتها ماندن درسلولهای کم نور، شوکی بزرگ بود واحتیاج به زمانی داشتیم تا چشمان ما به نوربیرون عادت کند وهمچنین مفاصل وعضلات ما که دراثرشکنجه وزیستن طولانی مدت درسلولهای کوچک ونیمه تاریک خشک شده بودند قادر به حرکت  شوند. 

دادرسی ارتش محلی بود تقریبا پرتردد و افراد نظامی زیادی را دررفت وآمد میدیدم، البته هیچیک از آنها توجه ای به ما نداشتند و انگارعبوراین زنان پریده رنگ با لباس زندان که درمحاصره سربازان مسلح هستند، امری بود که انها به آن عادت داشتند. مارا به اطاقی هدایت کردند که دارای چند نیمکت بود وما امر به نشستن شدیم، لحظه ای بعد مردی نظامی ودرشت هیکل وارد اطاق شد و با زبانی چرب گفت« من سرهنگ ستایش قاجار هستم  وبنا به خواست خانواده شما، وکالت تعیینی شما را به عهده دارم». من ذوق زده از او پرسیدم «آیا شما خانواده مارا دیده اید؟» او پاسخ داد« آری ماازطریق آنها تعیین شده ام، حال خود میدانید»، من بعد از بی خبری از فامیل، از شنیدن اینکه حداقل تعدادی ازفامیل ما درقید حیات هستند بسیار شاد شدم و این جلسه معروف به «پرونده خوانی» بود.

 در زمان پهلوی دوم زندانیان سیاسی/امنیتی در دادگاه های ارتش و بتوسط وکلای ارتشی محاکمه میشدند. وکلای متهم ازوکلا ارتش اما دستچین ساواک بودند، اگر موکل پولی به آنها میپرداخت، آنها وکیل تعیینی نامیده میشدند و اما آگر موکل پولی نمی پرداخت اورا وکیل تسخیری مینامیدند. در هر صورت انتخاب هریک ازآنها تاثیری درنتیجه دادگاه ومقدارمحکومیت نداشت، چون مقدارمحکومیت زندان سیاسی/امنیتی ازپیش به توسط ساواک تعیین میشد. درجلسه پرونده خوانی، وکیل من صحبتی درباره اتهامات، نحوه دستگیری و بازجویی نکرد، جالب این بود که اوحتی ازبرنامه دفاعیه خوداز ما در دادگاه نه سئوالی کرد و نه نظری داد، البته این  نحوه وکالت کاملا غیرقابل قبول برای من و حتی برخلاف قانون اساسی آن وقت ایران بود.     

بعد از مدتی مارا برای  حضور به دادگاه اول به دادرسی ارتش احضار شدیم. خانم نگهبان به ما خبرداد که دادگاه رسمیت خواهد یافت، مابه دنبال او وارد سالن بسیار بزرگی شدیم که ترازوی عدالت! برسردرش آویزان بود. البته دادگاه علنی نبود  بنابراین از تماشاچی، افراد فامیل و خبرنگارکسی حضور نداشت ودر قسمتی از سالن که گویا مخصوص متهمین بود ‌چندین ردیف صندلی ارزان قیمت چیده شده بود که ما ونگهبانان مسلح درآنها جای گرفتیم. درصدراطاق ومقابل این صندلی ها جایگاه هیئت قضات قرارداشت که بزرگ، باابهت واز چوبهای مرغوب لاک والکل شده  درست شده بود ودر پشت آن چند صندل چرمی بزرگ قرار داشت، این جایگاه حدودا نیم متر بالاتر ازکف اطاق بودد، این نمای پرابهت هیت قضات سعی داشت یک فضای جدی و با احترام به این اوضاع بدهد، البته درمقام مقایسه حقیربودن موقعیت متهمین حاضردردادگاه را کاملا منعکس میکرد، وجود ترازوی عدالت دربدنه جایگاه ریئس دادگاه لابد پیام دهنده عدالت درچگونگی برگذاری دادگاه به متهمین و دیگران بود. 

ریئس دادگاه یک مرد نظامی بودوخواجه نوری نام داشت، اوبا ابهت وتفرعن مثال امپراطور روم که تازه از فتح سرزمین های دوردست بازگشته باشد وارد سالن شدودرصدر جایگاه قرار گرفت و دردوطرف اودو نظامی دیگر که کاملا شبیه هم بودند با لباس پرزرق وبرق ارتش برصندلی ها جای گرفتند. بازپرس شروع به خواندن کیفرخواست نمود، متاسفانه گویا او برای اولین بار به آن نوشته دست یافته بود درخواندنش دارای اشتباهات زیادی شد، بازپرس دردادگاه کسی است که باید اطلاعات کامل از پرونده متهم داسته باشد تا بتواند به طوردرست و طبق قانون مملکت برعلیه متهم اعلام جرم نماید، اما اونتوانست یا اهمیتی نداد که این وظیفه اش را انجام دهد.  هرچنداوبدون هیچ خجالتی ازین کمبودش، تقاضای اشد مجازات، برای ما، متهمین نمود.  سپس وکیل ما، که گویا پول زیادی هم ازفامیل ما گرفته بود،  شروع به دفاع از ما نمود ودرمورد من به دادگاه گفت که من درزمانی که درکوه بودم اسلحه ای حمل نمیکردم واین شعررادر دفاع ازمن خواند «گنه کرد در بلخ آهنگری – به شوشتر زدند گردن مسگری»، اما هیئت قضات وبازپرس به این مطالب توجهی نکردند من شخصا دفاعی از خود نکردم. عدالت انجام شد وترازوی عدالت درمقابل چشمان بهت زده ما به موازنه تعادل با مقیاس حکومت شاهنشاهی رسید وآن همه دکوراسیون پر طمطراق اما توخالی، پوچ بودن اصل خود را به ما نشان داد. 

ختم  دادگاه اعلام شد و هیئت قضا ت وارد  مرحله شور شدند و ما هم بطور موقت مرخص شدیم ودر اطاق پهلوی منتظررای نشستیم.  جالب ترین بخش این دادگاه بی حوصلگی، بی توجهی وچرت زدنهای رئیس دادگاه وهیئت قضات درسرتاسراین سناریو بود. ما در انتظاررای دادگاه، لحظات نفس گیروپراضطرابی را گذراندیم، به خاطر نمی آورم بعد از چه مدتی مارا برای ابلاغ حکم محکومیت صدا زدند.  مرا به طرف میزی که دفتر بزرگی روی ان بود بردند، من با دلواپسی فراوان به طرف آن میز رفتم،  فکر میکردم آیا اعدام است یا چند سال؟؟ تصوراعدام لرزه به اندامم انداخت، درآن لحظات چهره فرزندان خردسالم درذهنم نقش بست که معصومانه به من چشم دوخته بودند وهرچه دستشان را دراز میکردند به من نمیرسیدند. بالاخره یک مرد با لباس نظامی که من ازفرط اضطراب توجهی به درجه اش نکردم مرا به اسم فرا خواند« فریده کمالوند» و حکم محکومیت مرا به من نشان داد، در حالیکه احساس میکردم پرده ای جلو چشمانم را تارکرده است،  قادربه دیدن وخواندن کلمات رای خود نبودم وازاو پرسیدم: «چند سال؟» او گفت  «ابد به علاوه سی سال!!!  امضا کن».  با صدایی که انگارازته چاه درآمد، گفتم «سی سال اضافه برای چه؟ حبس ابد مگردائم وبرای تمام عمر نیست؟» او جواب داد « اگر زمانی قانونی وضع شود وحبس ابد شکسته شود، سی سال محکومیت تو حتما اجرا خواهد شد».

انگار دنیا روی سرم خراب شده بود، دهانم به شدت خشک بود و مات ومبهوت به دفتر جلو مرد نظامی نگاه میکردم، او گفت «امضاکن!». من بادستی لرزان حکم محکومیت ابد به علاوه سی سال زندانم را امضا کردم. در حال ترک کردن آن اطاق بودم که مرد نظامی گفت« دادگاه تجدید نظرهم هست شاید درآن دادگاه تخفیفی شامل حالتان بشود» سپس او اضافه نمود « دردادگاه تجدید نظرمحکومیت ها گاهی کمتر یا زیادترخواهد شد». اما با حکمی که دردادگاه بدوی صادر کرده بودند وشناختی که ازچگونگی قضاوت دادرسی ارتش شاهنشاهی داشتم مطمئن بودم که مقدار محکومیت من اگر اضافه نشود کمتر نخواهد شد.  دیگریقین کردم که هیچ گونه عدالت دراین سیستم حکومتی درکارنیست وتازه به حرفهای هوشنگ رسیدم درزمانی که اصرار داشت با او به کوه بروم ومن به خاطر شیرین وبهرام ازرفتن به کوه امتناع میکردم، او گفت« فریده، ساواک بعد ازمن تورا دستگیروشکنجه خواهد کرد» وقتی من به اوگفتم « من که کاری نکرده ام» او با کلافگی گفت ساواک ورژیم این حرفها را نمیفهمد ودرپی دلیل ومنطق برای کارهایش  نیست، حتما تو را دستگیر وآزار واذیت  خواهند کرد وبه تومحکومیت طولانی خواهند دادودرزندان نگهت خواهند داشت». در آن زمان به خود گفتم «حال که مرا دستگیرو شکنجه دادند ومحکومیت بالاهم گرفته ام، چه بهتر اینکه کاری وقدمی هم برعلیه این رژیم برداشتم».

با قدمهای آرام به دنبال دیگران درحالیکه احساس میکردم دارم به چاه عمیقی وارد میشوم، از آن بیدادسرا خارج شدم. نگهبانان مارا یک به یک وارد ماشین کذایی کرده ودستهای مارا دستبند زده و پای مارا به ماشین غل وزنجیرکردند وما رهسپارزندان اوین شدیم.  در راه من در تخیلات خود فرورفته بودم و درحالیکه ارزوی بودن با فرزندانم، هرلحظه غیرممکن ترمیشد اما سعی میکردم لحظات شرینی را که با آنها داشتم به خاطر بیاورم، اما طولی نمیکشید آن یادها چون ماهی ازتورخیالم میگریختند،.حالم بد بود و تب داشتم سرم چون کوهی بزرگ بر گردنم سنگینی میکرد و کلافه بودم، ترمز ناگهانی ماشین مرا ازآن خیلات بیرون آورد، ما به زندان اوین رسیده بودیم.

  من از ماشین پیاده شدم اما نفسم تنگ شده بود و نمتواستم نفس بکشم، شاید هم به دلیل استرس زیاد، یادم رفته بود که چطوراین امرخودکارفیزیولوژیک را انجام دهم، لذا سعی کردم که به خودم مسلط شوم و به طور مرتب و عمیق نفس بکشم، ما به سلول خود برگشتیم. بچه های داخل سلول ازشنیدن محکومیت های بالا ما درخود فرورفته وسکوت اختیار کردند، اما روال زندان که شامل رفتن به دستشویی و خوردن غذا بود، مثل قبل ادامه یافت، ایا کسی دراین دولت نگران افرادی که درسیستم ساواک شاهنشاهی گرفتاروفاقد هرگونه حقوق انسانی میباشند هستند؟؟؟ 

زندگی من در اوین ازآن پس به روال سابق میگذشت با این تفاوت که بعد ازرفتن به دادگاه تمام حرکات یا حوادث درزندان را به صورت حوادث تکراری، مستمر وابدی برای تمام عمر میدیدم. دخالت خود، درتمام جوانب زندگیم بطور کامل و برای تمام عمرازمن با حکم دادرسی ارتش سلب شده بود. من احساس میکردم که دربقیه عمرم، دیگررلی حتی درانتخاب غذا ولباس ویا حتی استحمام را نخواهم داشت. خوشبختانه بعد از گذشت روزهای به این مسئله پی بردم که من حاکم تفکروشخصیت خودهستم وبه کسی اجازه گرفتن انرا نخواهم داد.

 بعد از مدتی ساواک مارا به زندان قصراعزام کرد، امید داشتم که در زندان قصر بعد از چند ماه شاید دسترسی بیشتری به حداقل حقوق اولیه انسانی مثل استحمام یا استفاده ازدستشویی یا راه رفتن در یک فضای باز هر چند کوچک ودارای دیوار بلندرا بدست آورم و البته اگر شانس بیاوریم شاید دسترسی به کتاب یا روزنامه هم داشته باشم. البته میدانستم که در زندان قصرنه باغی است ونه جویباری و حتما پلیس دولت محدویت های حکومتی راهم در آن جا به ما زندانیان سیاسی اعمال خواهد کرد.

 بعد از مدت کوتاهی دادگاه تجدید نظر  به همان منوال گذشت وحکم اولیه متائید شد و من تصمیم گرفتم که طبق شرایط زندان برای زندگی و پیشرفت تفکری و سلامت بدنم برنامه تهیه کنم، در هر صورت تصمیم گرفتم «زندگی باید کرد».

 در پنجم آبان سال ۵۷ در نتیجه حرکت مردمی وبا خواست مردم ما از زندان شاهنشاهی پهلوی آزاد شدیم. در لحظه آزادی اول کاملا خشکم زده شده بود ودر دل با خود نجوامیکردم یعنی ممکنست ؟؟ حکم زندانی ابد و سی سال به توسط حکومتی دیکتاتور بعد از ۵ سال  به توسط وخواست مردم از بین برود ومن آزاد شوم؟ آن خبر حقیقت داشت،  به محض شنیدن خبر آزادی،  ناکهان چهره فرزندانم، شیرین و بهرام، مادرم، برادرانم وبقیه فامیلم درذهنم رنگ وجلایی واقعی گرفت وازآن حالت رویا گونه وغیرقابل دسترس خارج شد و حالتی حقیقی گرفت وازهمان لحظه حضورشان را در کنارم لمس کردم. هرچند در طول این پنج سال  من خبری از همسرم، هوشنگ، نداشتم، اما در لحظه شنیدن  خبرآزادی بتوسط حرکت مردم، دیدار هوشنگ هم برایم امکان پذیر آمد. من بارها در این ۵ سال در ذهنم و در رویای خویش با هوشنگ صحبت میکردم وحتی الفاظی را که میبایست به او میگفتم آماده کرده بودم و چقدرتصورآن لحظه برایم شیرین ودلنشین بود. درذهنم، درطول این مدت، چهره هوشنگ هرگز تغییر نمیکرد، همان چهره ای بود که درتابستان سال ۵۳، حدود ساعت ده شب وقتی که اورا در کنار آن باغ ترک کرده بودم حک شده بود، هوشنگ با چشمان پر صلابت و پرنفوذش به من اطمینان خاطرمی داد « دوباره یکدیگر را خواهیم دید و به اتفاق فرزندان مان ازمرزعراق خارج خواهیم شدو تجدید قوا خواهیم کرد و مبارزه را ادامه خواهیم »، من جز این تصوری دیگر ازاو نمیخواستم داشته باشم.  

​

۱- یادهای ماندگار خاطرات من و همسرم،  دکتر هوشنگ اعظمی لرستانی. فریده کمالوند نشر اشاره . تهران ، ایران.۱۳۸۱

​